Retrospektywa filmów Pawła Łungina
Paweł Łungin to reżyser o imponującym dorobku artystycznym, który cieszy się estymą nie tylko w Rosji, ale również poza jej granicami. Od wielu lat z powodzeniem łączy działalność producencką z pracą reżysera i scenarzysty. Jego debiut reżyserski Taxi blues (1990) został uhonorowany nagrodą na festiwalu w Cannes. Taxi blues wprowadza widza w rzeczywistość pieriestrojki, gdy zawalił się dotychczasowy system wartości, a w jego miejsce nie powstało nic, co pozwoliłoby społeczeństwu zachować poczucie stabilizacji i dostrzec perspektywy na przyszłość.
W pełnym chaosu stanie zawieszenia zderzają się dwie skrajnie odmienne osobowości. Reżyser konfrontuje tępotę i bierne podporządkowanie kierowcy taksówki z talentem muzyka jazzowego z jego niepohamowanym instynktem wolności. Obie postawy mogą prowadzić do destrukcji. Przy okazji omawiania tego filmu warto dodać, że wielką zasługą Pawła Łungina jest odkrycie dla rosyjskiej kinematografii samorodnego talentu aktorskiego Piotra Mamonowa, znanego wcześniej w świecie muzycznego undergroundu. W drugim filmie reżysera Luna park (1992) podjęty został temat neonazimu we współczesnej Rosji. Historia młodego antysemity, który odkrywa swoje żydowskie korzenie, pokazuje bezsens prób dzielenia ludzi według ras i narodowości. Ta problematyka nabiera szczególnej ostrości w upadłym wielonarodowościowym imperium, które powstało na fundamencie zmitologizowanego internacjonalizmu.
Niekontrolowana, atawistyczna agresja z jednej strony i potrzeba miłości, szacunku i uznania z drugiej, to problematyka, która przebija z obrazu Pawła Łungina, a motyw luna parku, czyli alternatywnej rzeczywistości, która zastępuje koszmar codzienności, wprowadza widza w stan psychodelicznej iluzji, jakiej doświadczają pogubieni moralnie bohaterowie filmu. Wesele (2000) to komediodramat ukazujący ponadczasowe ludzkie przywary, gdzie za tło społeczno-obyczajowe posłużyła rosyjska prowincja okresu transformacji. Ludzkie dramaty przeplatają się tu z chwilami euforycznej radości - ktoś użala się i płacze nad swoim losem, podczas gdy ktoś inny cieszy się chwilą; jedni wszczynają awanturę, podczas gdy inni bratają się wychylając kolejną szklankę wódki. A w powietrzu unosi się duch słowiańskiej improwizacji, która kieruje ludzkim życiem i przynosi zaskakujące rezultaty. W filmie Oligarcha (2002) reżyser przybliża okoliczności powstawania wielkich fortun w Rosji, który to proces zaczął się już w okresie pieriestrojki, a nabrał tempa po rozpadzie Związku Radzieckiego. Paweł Łungin ukazuje przenikanie się świata biznesu i polityki, ale przybliża również psychologię bohatera, który w krótkim czasie z przeciętnego obywatela przeistacza się w miliardera przekonanego o sile swoich pieniędzy. Film odwołuje się do biografii jednego z pierwszych rosyjskich oligarchów Borysa Bieriezowskiego, jednak perypetie postaci filmowej raczej należy uznać za egzemplifikację losów pierwszego pokolenia rosyjskiej elity biznesowej. Film Wyspa (2006) bez cienia wątpliwości można uznać za jedno z najważniejszych osiągnięć współczesnej rosyjskiej kinematografii. Reżyser skupił się tutaj na duchowym aspekcie życia człowieka, w poruszający sposób opowiada o winie i odkupieniu. Na szczególną uwagę zasługuje wykorzystanie przez Pawła Łungina fenomenu jurodstwa, czyli zakorzenionej w prawosławiu świeckiej formy świętości, która nie posiada odpowiednika w kulturze zachodniego chrześcijaństwa. Pełne paradoksów „szaleństwo w Chrystusie” zostało niezwykle sugestywnie zilustrowane dzięki przekonującej grze aktorskiej Piotra Mamonowa. W tym filmie widzowie mogą również podziwiać wybitne kreacje aktorskie Wiktora Suchorukowa i Dmitrija Diużewa, którzy wcielili się w role prawosławnych duchownych. Film wyróżnia się przepięknymi zdjęciami wyspiarskiego pejzażu Morza Białego, które zrealizował nieodżałowany Andriej Żegałow oraz poruszającą muzyką, skomponowaną przez Władimira Martynowa. Car (2009) to film portretujący władcę Rosji Iwana Groźnego, który zasłynął swym okrucieństwem wobec poddanych. Paweł Łungin zwraca uwagę na skutki władzy absolutnej, rysuje studium postępującego szaleństwa cara, które prowadzi do zguby poddanych, a samego Iwana Groźnego skazuje na osamotnienie. Po raz kolejny Piotr Mamonow dał się poznać jako aktor, który potrafi wcielić się w postać pełną sprzeczności. Na uwagę zasługuje również partnerujący mu Oleg Jankowski, który w tym filmie zagrał jedną z ostatnich swoich ról. W Damie Pik (2016) reżyser wykorzystał klasyczne dzieło literackie Aleksandra Puszkina Dama Pikowa oraz operę Piotra Czajkowskiego pod tym samym tytułem. Przeniesienie historii do współczesności udowadnia, że żądza sławy i pieniędzy to namiętności, które towarzyszą ludzkości bez względu na zmieniające się epoki, a ułomność ludzkiej natury sprawia, że nieustannie poszukujemy drogi na skróty, co prędzej czy później prowadzi nas do zguby. Wykorzystanie partii operowych, wkomponowanych w fabułę filmu zrealizowanego w konwencji thrillera, należy uznać za udany eksperyment artystyczny reżysera, dzięki któremu widz nieprzywykły do opery, może się do niej przekonać. Ostatni film Pawła Łungina Braterstwo (2019) jest prezentowany podczas 13. edycji Sputnika w sekcji konkursowej. Obraz odwołuje się do wydarzeń, które miały miejsce w ostatniej fazie operacji wojskowej, jaką Związek Radziecki prowadził na terenie Afganistanu w latach 1979-89. Reżyser odsłania kulisy wycofania radzieckich wojsk, a na tym tle prezentuje słabe morale radzieckich żołnierzy oraz dramatyczne wydarzenia związane z uwięzieniem generalskiego syna przez Afgańczyków. Reżyser przy tej okazji pokazuje, że działania wojenne mogą stać się pretekstem do osobistych porachunków z wrogiem. Po raz kolejny, tym razem w warunkach ekstremalnych, Paweł Łungin udowadnia, że istota ludzka składa się z pierwiastka dobrego i złego. Każdego człowieka stać na bohaterstwo, ale nie jest on wolny od strachu, tchórzostwa i zachowań niegodnych. Wydaje się, że owa dwoistość ludzkiej natury jest lejtmotywem całej twórczości Pawła Łungina, który taką właśnie refleksją dzieli się z widzami w swoich filmach.
Grzegorz Szymczak
